Útreikningar talnaglöggra hagfræðinga sýna að eftir bankahrunið hafi efnahagur Íslands færst aftur um áratug eða svo. Í efnahagslegu tilliti höfum við semsé glatað heilum áratug. Og meiru til raunar því nú skuldum við svo miklu meira en áður.
Við lok fyrsta áratugar nýrrar þúsaldar, eftir kerfishrunið sem varð í fyrrahaust, getur því verið sársaukafullt að horfa í baksýnisspegilinn. Fyrir vegferðina fram á við er það hins vegar nauðsynlegt.
Í upphafi aldarinnar virtust okkur Íslendingum allir vegir færir. Við fórum létt með að hrista af okkur eftirhreytur netbólunnar sem sprakk eins og hver önnur sápukúla og hófum að klífa upp á efstu tinda í alþjóðavæddum fyrirtækjarekstri.
Með aðstoð nánast ókeypis lánsfjár gleyptu nýeinkavæddir bankarnir hvert alþjóðlega stórfyrirtækið á fætur öðru og kornungir útrásardrengir vopnaðir nýslegnu viðskiptafræðiprófi og gloppóttri barnaskólaensku settust í stjórnir rótgróinna erlendra félaga. Talað var um nýtt hagkerfi þar sem lögmál þess gamla giltu ekki lengur.
Hver skuldsetta yfirtakan á fætur annarri var klöppuð upp sem viðskipti ársins: Magasin du Nord, Illum, Nyhedsavisen, Debenhams, House of Fraiser, Heritable bank, FIH-Erhverfsbank, Singer&Friedlander. Flest okkar hrifust með. Að beiðni djarfhuga viðskiptamanna nútímans afnámu stjórnvöld svo gamaldags reglur og glansblöðin bjuggu til stjörnur úr skuldakóngunum.
Árið 2006 lagði Viðskiptaráð til að Ísland hætti að bera sig saman við Norðurlöndin „enda stöndum við þeim framar á flestum sviðum“. Í ímyndarskýrslu forsætisráðuneytisins frá því í mars 2008 var fjallað um sérstaka eðliseiginleika „sem aðgreinir Íslendinga frá öðrum þjóðum“ og geri þeim kleift að skara frammúr á alþjóðavettvangi: „Mikilvægt er að tryggja að Ísland verði áfram „best í heimi“,“ sögðu skýrsluhöfundar í feitletraðri samantekt.
Náttúruval á sögueyjunni
Máttastólpar samfélagsins klöppuðu flestallir sama stein. Í ræðu í London árið 2005 leitaðist sjálfur forsetinn við að skýra út fyrir útlendingum eðlislæg sérkenni íslensku útrásarvíkinganna sem vegna einstaks náttúruvals á sögueyjunni myndu nánast óhjákvæmilega sigra heiminn.
Við blasir kenning um að á Íslandi hafi orðið til algjörlega sérstök þjóð með einstaka eðlislæga hæfileika sem hafi alla burði til forystu í heiminum. En að hún hafi lengst af verið takmörkuð af einangrun sinni og fámenni. Svo þegar hömlurnar hurfu með aukinni hnattvæðingu og opnun fjármálamarkaða hafi þjóðin sprungið út og blómstrað.
Hér var semsé komin fram einhvers konar eðlislæg skýring á risi íslenska efnahagsundursins og því haldið fram í fúlustu alvöru að sökum náttúruvals verði Íslendingar í forystu í alþjóðlegum fyrirtækjarekstri. Í ræðu í Los Angelis árið 2000 gekk forsetinn jafnvel svo langt að bjóða Bandaríkjamönnum að taka þátt í þessari nánast óumflýjanlegu vegferð Íslendinga, annars myndu þeir sitja eftir með sárt ennið við upphaf nýrrar þúsaldar.
Mér er að vísu til efs að allur almenningur hafi endilega gengið með þessar grillur í kollinum en rannsókinir sína að þegar kemur að umræðu um tengslin við önnur lönd hafa íslenskir stjórnmálamenn einhverra hluta vegna hamrað á hugmyndinni um óvéfengjanlega sérstöðu íslensku þjóðarinnar.
Sitt hvor hliðin á sama pening
Þegar skýjaborg útrásarhagkerfisins hrundi svo yfir okkur í fyrrahaust kom smám saman fram önnur hugmynd meðal sumra afla í samfélaginu. Nú vorum við ekki lengur að sigra heiminn heldur allt í einu orðin fórnarlamb vondra útlendinga sem áttu að hafa setið á svikráðum um þessa saklausu smáþjóð í norðri.
Þegar að er gáð hefur þó kannski ekki orðið jafn mikill viðsnúningur og ætla mætti. Hugmyndin um umsátrið er nefnilega af nokkurn vegin sama meiði og hugmyndin um yfirburðaþjóðina. Sitt hvor hliðin á sama pening. Myndin hafði einfaldlega snúist við
En nú er áratugur öfganna vonandi á enda runninn. Við erum hvorki nein sérstök yfirburðaþjóð né saklaust fórnarlamb utanaðkomandi umsáturs. Á Íslandi býr hins vegar vel menntuð þjóð i gjöfulu landi sem hefur alla burði til að búa þegnum sínum góð lífskjör.
Verkefnið framundan hlýtur því að vera að vinsa úr hvað í þessum hugmyndum og allri þeirri umræðu sem fram hefur farið um sérstöðu íslensku þjóðarinnar er nýtilegt til uppbyggingar í samfélaginu og hvað er bókstarflega stórhættulegt.
Fréttablaðið 30. janúar 2009
